από
την Μαρλέν Κυριακίδου
Shirin Neshat | Ιράν, ιστορικό πλαίσιο | Η γυναίκα στο Ισλάμ
Η Shirin Neshat μια Ιρανή καλλιτέχνης, είναι μια από τις πλέον σημαντικές σύγχρονες
καλλιτέχνιδες που δουλεύουν σήμερα.
Θα ήταν δύσκολο για την Shirin Neshat να πει πού είναι
"ο τόπος της".
Η Neshat γεννήθηκε στο Ιράν το 1957. Το 1974, πέντε χρόνια
πριν την εξέγερση του 1979 στην χώρα της, πήγε στην Αμερική
για να σπουδάσει καλές τέχνες στο πανεπιστήμιο του Berkeley
στην Καλιφόρνια και αργότερα το 1983 μετακόμισε στην Νέα
Υόρκη. Λόγω της Ιρανικής επανάστασης δεν μπόρεσε να γυρίσει
στο Ιράν μέχρι το 1990.
Όταν επισκέφτηκε πάλι την γενέτειρα της ανακάλυψε μια χώρα
που είχε αλλάξει τελείως. Η Neshat επηρεάστηκε βαθιά από
την ριζική αλλαγή της χώρας της και ξεκίνησε να εξερευνεί
το Ισλάμ μέσα από την τέχνη της.
Η καλλιτεχνική της καριέρα ξεκίνησε πραγματικά στα μέσα
του 1990. Κατάφερε να αναγνωριστεί παγκοσμίως ως φωτογράφος,
όταν τάραξε την κοινή γνώμη με την σειρά φωτογραφιών «Γυναίκες
του Αλλάχ». Στις φωτογραφίες της αυτές χρησιμοποιεί αποσπάσματα
από ποιήματα σύγχρονων λογοτεχνών, όπως της Forough Farokhzad,
Tahereh Saffarazdeh γραμμένα στα Περσικά , τυπωμένα απευθείας
στις επιφάνειες των ασπρόμαυρων φωτογραφιών με μαύρο ή
κόκκινο μελάνι.
Σε πολλές από τις φωτογραφίες οι γυναίκες κρατούν όπλα.
Ο λόγος που κρατούν όπλα είναι, όπως είπε η ίδια σε μια
συνέντευξη που έδωσε στο New York Times, πως αναφέρεται
στο ζήτημα της επανάστασης και στο γεγονός ότι δεν μπορούμε
να διαχωρίσουμε ιδέες της θρησκείας και της πνευματικότητας
από την πολιτική και την βία. Έχει να κάνει πολύ με αυτήν
την ιδέα του μαρτυρίου, η οποία μπορεί να ταυτιστεί με
την τρομοκρατία. « Προσπαθώ να παρουσιάσω αυτό το παράδοξο
όπου ένας τυπικός μάρτυρας βρίσκεται στο όριο της αγάπης
του Θεού, της αφοσίωσης και της πίστης από την μια, του
εγκλήματος, της σκληρότητας και της βίας από την άλλη…
Είναι πρόθυμοι να εκτελέσουν ένα έγκλημα γιατί αγαπούν
τον Θεό. Αυτό είναι μια τόσο παράξενη ιδεολογία που μπορεί
να κατανοηθεί μόνο από την Ισλαμική άποψη. Αν δει κανείς
την ιστορία τους… η εμμονή τους με τον θάνατο και η απόρριψη
του υλικού κόσμου. Ζεις όλη σου την ζωή για να προάγεις
το Ισλάμ και όταν πεθάνεις σε επιβραβεύουν. Οπότε σε συγχαίρουν
για τον θάνατό σου, κάτι το οποίο είναι μια πολύ παράξενη
νοοτροπία».
Η σειρά αυτή των φωτογραφιών ήταν μια εικαστική διερεύνηση
που θα μπορούσε να περιγραφεί με την φράση « ο μάρτυρας
του ενός είναι ο τρομοκράτης του άλλου».
Η δουλειά της γενικότερα εξερευνά θέματα από την κοινωνία
του Ιράν, ειδικά από την πλευρά της γυναίκας. Χρησιμοποιεί
τις προδιαγραφές της ιστορίας της ντόπιας κουλτούρας της,
για να δημιουργήσει έργα που επικοινωνούν παγκοσμίως ιδέες
πάνω στην απώλεια, στο νόημα, και την ανάμνηση.
Από το 1996 η Neshat άρχισε να δουλεύει με το βίντεο και
δημιούργησε μια τριλογία ποιητικών, εξαιρετικά όμορφων
αλλά και ανατρεπτικών βίντεο, το « Turbulent» το «Rapture»(1999),και
το «Fervor» ( 2000), που αντιπαραθέτουν συμβολικά την θέση
της γυναίκας και του άνδρα, κυρίως στον κόσμο του Ισλάμ,
εξετάζοντας προβλήματα που αντιμετωπίζει η μοντέρνα κοινωνία
,συμπεριλαμβάνοντας σεξουαλικά ζητήματα καθώς και τις σχέσεις
μεταξύ ανδρών και γυναικών.
Το « Turbulent» ( 1998) πρόκειται για ένα video installation
με δυο προβολές, την μια απέναντι από την άλλη. Πρώτα ένας
άνδρας τραγουδάει ένα παραδοσιακό τραγούδι μπροστά σε ένα
ανδρικό κοινό. Έπειτα στον απέναντι τοίχο η τραγουδίστρια
Soussan Deyhim τραγουδάει ένα παραδοσιακό κομμάτι χωρίς
λόγια μπροστά σε μια άδεια αίθουσα.
« Εμπνεύστηκα από το γεγονός ότι είναι απαγορευμένο στις
γυναίκες να ηχογραφούν τραγούδια ή να τραγουδούν δημοσίως
( στο Ιράν)…
Αν η μουσική είναι μια έκφραση μυστικισμού και πνευματικότητας,
πόσο ενδιαφέρον είναι πως οι άνδρες μπορούν να έχουν αυτή
την δυνατότητα, αλλά οι γυναίκες όχι. Πώς μπορούν οι γυναίκες
να καταφέρουν να βιώσουν αυτή την εμπειρία του μυστικισμού;…
Η γυναίκα στο «Turbulent» σπάει όλους τους κανόνες, για
πρώτη φορά με το να παρουσιάζεται σε ένα θέατρο όπου δεν
επιτρέπεται κανονικά να βρίσκεται. Αλλά μετά σπάει όλους
τους κανόνες της κλασικής μουσικής. Δεν είναι δεμένη με
την γλώσσα, είναι ένας αυτοσχεδιασμός. Οπότε δημιουργείται
ένα αίσθημα αντιθέσεων…
Αλλά μιλάμε επίσης για το πώς η γυναίκα φθάνει σε ένα είδος
απελευθέρωσης, πώς οι γυναίκες γίνονται εξαιρετικά ανυπότακτες
και απρόβλεπτες σε αυτήν την κοινωνία όπου οι άνδρες αντιθέτως
παραμένουν μέσα στον προσαρμοσμένο τρόπο ζωής.»
Αυτά είπε η ίδια όταν ρωτήθηκε πώς της ήρθε η ιδέα για
το έργο της «Turbulent» στην συνέντευξη που έδωσε στο “TIMES”
το 2000 …
Πολλές από τις πρόσφατες δουλειές της αποτελούνται από
έργα σε μορφή διπλής βιντεοπροβολής. Προβάλλοντας εικόνες
σε τοίχους που είναι ο ένας απέναντι στον άλλο, ο θεατής,
ο οποίος στέκεται στην μέση αυτής της δουλειάς, εμπλέκεται
σε μια οπτική συζήτηση, βιώνοντας και τις δύο προβολές,
έτσι ώστε να αποκλείει
την παθητική συμμετοχή που επιτρέπουν οι συνθήκες των
παραδοσιακών προβολών.
Τα έργα τις αυτά παρουσιάστηκαν στην Biennale της Βενετίας
και απέσπασαν τότε εξαιρετική κριτική για τον μοναδικό
τους, φρέσκο τρόπο συσχέτισης και συγχώνευσης όμορφων
εικόνων, και δραματικής μουσικής. Κέρδισε το Διεθνές
Βραβείο στην
Ιταλία.
Συνέχισε κάνοντας το « Possessed»(2001), και το «Pulse»
(2001).
Την ίδια χρονιά επίσης παρουσιάζει το έργο « Passage»το
οποίο είναι μια φανταστική απεικόνιση του θανάτου
και της ιεροτελεστίας της ταφής.
Το 2002 το «Tuba» το οποίο χρησιμοποιεί έναν αρχαίο
μύθο σαν σημείο αναφοράς.
Συνέχισε να δημιουργεί βίντεο, όπως το «Mahdokht»
που είναι το όνομα μίας γυναίκας. Το πρώτο από τα
πέντε έργα που
το αποτελούν, παρουσιάστηκε στην Ελλάδα το 2004 στην
ομαδική έκθεση «Διαπολιτισμοί», την οποία διοργάνωσε
το Εθνικό
Μουσείο σύγχρονης τέχνης . Το ολοκληρωμένο έργο παρουσιάστηκε
στο Βερολίνο.
Το «Mahdokht» πρόκειται για μια σειρά πέντε ιστοριών,
που βασίζονται στο μυθιστόρημα « Γυναίκες δίχως άνδρες»
της
Σαρνούς Παρσιπούρ. Το βιβλίο αυτό προκάλεσε μεγάλες
αντιδράσεις στο Ιράν και η ίδια η Σαρνούς πήγε στην
φυλακή τέσσερις
φορές, την μία για πέντε χρόνια. Οι αντιδράσεις οφείλονταν
φυσικά στις σεξουαλικές και πολιτικές αναφορές του
βιβλίου. Το θέμα όμως είναι ουσιαστικά πέντε γυναίκες
που, η καθεμιά
για τους λόγους της, προσπαθούν να διαφύγουν από
την κοινωνία. Εκεί ζουν μαζί και φτιάχνουν μια δική
τους κοινωνία. Και
ο κήπος έχει τα δικά του μυστικά. Στην τελευταία
ιστορία όμως όλες συναντιούνται μυστηριωδώς για να
ζήσουν σε ένα
κήπο-μια αναλογία με τον κήπο της Εδέμ, τον Παράδεισο.
Η πρώτη ταινία δεν είναι αφηγηματική με την αυστηρή
έννοια. Είναι περισσότερο η εικαστική ανάπτυξη του
χαρακτήρα αυτής
της γυναίκας. Η Mahdokht είναι η μόνη από τις γυναίκες
η οποία στην πραγματικότητα κατάγεται από αυτόν τον
κήπο. Έχει έναν ασυνήθιστο δεσμό με τον κήπο: Πάντα
ήθελε να
γίνει δέντρο. Πρόκειται για μια γυναίκα που την τρομοκρατεί
η
σεξουαλικότητα, η σεξουαλική διείσδυση
και οι άνδρες, αλλά λατρεύει την γονιμότητα και θέλει
να κάνει παιδιά. Θέλει να γίνει δέντρο, επειδή το
δέντρο θα
κάνει καρπούς, οι καρποί σπόρους, το ποτάμι θα πάρει
τους σπόρους και το δέντρο θα αναπαραχθεί.
Στο κοράνι υπάρχει ένας μύθος που λέγεται Tuba. Η
Tuba είναι μια μια γυναίκα που γίνεται δέντρο. Η
Σαρνούς Παρσιπούρ
χρησιμοποιεί αυτή την μυθολογία, καθώς και η ίδια
η Neshat.
Η Neshat λέει πως ανακάλυψε πως η μυθολογία αυτή είναι
κοινή στον χριστιανισμό, στο Ισλάμ αλλά και σε παγανιστικές
θρησκείες.
Πως την ενδιαφέρει, η μυθολογία που φαίνεται να είναι περσική
ή ισλαμική, και ανακαλύπτει κανείς ότι είναι σχεδόν παγκόσμια.
Το ίδιο περίπου συμβαίνει και με την ιδέα του «κήπου».
Έχει ένα βαθύ μυστικιστικό νόημα εγκατάλειψης του υλικού
κόσμου προς ένα καταφύγιο. Ο «κήπος» έχει παγκοσμίως την
έννοια μίας αντιστοιχίας με τον Παράδεισο.
Το 2005 έκανε την ταινία « Zarin» που έκανε την παγκόσμια
πρεμιέρα της και αυτή στο Βερολίνο.
Το «Soliloquy» είναι η ποιο πρόσφατη ταινία της. Την σκηνοθέτησε
και «έπαιξε» στην ταινία. Διηγείται την ιστορία μίας Μουσουλμάνας
που διαρκώς διαπραγματεύεται μεταξύ της Ανατολής και της
Δύσης, μεταξύ της παράδοσης και τις πιέσεις της σύγχρονης
ζωής.
Η ίδια μιλώντας για την δουλειά της λέει:
«Θα χαρακτήριζα την δουλειά μου, μια οπτική πραγματεία
επάνω στον φεμινισμό και το σύγχρονο Ιράν... Σε πολύ προσωπικό
επίπεδο όταν ξεκίνησα την σειρά των φωτογραφιών «οι γυναίκες
του Αλλάχ» χρειαζόμουν απαντήσεις για τον εαυτό μου… Η
Επανάσταση είχε μεταμορφώσει την χώρα μου. Το έκανα περισσότερο
για τον εαυτό μου. Οπότε αυτές οι εικόνες έχουν αυτό το
είδος της αφέλειας ενός καλλιτέχνη που ζει στο εξωτερικό,
επιστέφει και θέλει ειλικρινά να καταλάβει.
Στην δουλειά μου πασχίζω να αναλύσω ορισμένα γεγονότα και
μύθους, που αποδεικνύονται ότι είναι πολύ ποιο πολύπλοκα
από ότι αρχικά δείχνουν. Είμαι περισσότερο κάποιος που
θέτει ερωτήματα Προτιμώ να ρωτώ παρά να απαντώ, και αυτό
αποτελεί την δουλειά μου.»
Και ο Ameh Wallach προσθέτει:
«Η ανάλυση που η Neshat κατορθώνει δημιουργώντας εικόνες
της καρδιάς, του νου, και της ψυχής του Ισλάμ, έχει ολοένα
και περισσότερα κοινά με την απίστευτη εξυπνάδα με την
οποία η Frida Kahlo μελέτησε την δική της κουλτούρα.. Συνδυάζει
με επιτυχία συγκεκριμένα θέματα με επικούς τρόπους έκφρασης,
χρησιμοποιώντας μια αλχημεία από εικόνες, τοποθεσίες, γεγονότα,
και μουσική.»
Σε μια της συνέντευξη που έδωσε στο περιοδικό «ΒΗΜΑ» επ’
ευκαιρίας της έκθεσης « Διαπολιτισμοί» ρωτήθηκε πώς ακριβώς
κρίνει την δουλειά της, μια που η ίδια λέει για τον εαυτό
της πως είναι καλλιτέχνης και όχι ακτιβίστρια και πως ακούγοντας
την να μιλάει για το Mahdokht θα μπορούσε να συμπεράνει
κανείς πως μιλάει για την καταπίεση της γυναίκας, αλλά
και πάλι δεν μας λέει ακριβώς αυτό.
Η Neshat απαντά: « Κοιτάξτε, έχω
ένα βαθύ ενδιαφέρον για την πολιτική και για την συζήτηση
γύρω από την γεωπολιτική πραγματικότητα. Δεν μπορώ να φτιάξω
ένα έργο που να μην είναι με κάποιον τρόπο πολιτικό. Είμαι
Ιρανή και αυτό σημαίνει ότι η πολιτική έχει καθορίσει την
μοίρα μου. Με έχει χωρίσει από την χώρα μου. Έχει ορίσει
αυτό που είμαι. Άνθρωποι σαν εμένα δεν έχουν επιλογή. Τα
πάντα είναι πολιτικά. Η ποίηση είναι πολιτική. Η αφήγηση
μιας ιστορίας είναι πολιτική. Από την άλλη πλευρά, όμως,
η γλώσσα είναι αισθητική. Είμαι εικαστική καλλιτέχνης.
Δεν μπορώ να επιβάλω την άποψή μου. Αλλά έχω την άποψή
μου. Δεν περιμένω ότι όλοι θα σκεφτούν σαν εμένα, λέω όμως
τι σκέφτομαι. Το βιβλίο για το οποίο σας είπα « Γυναίκες
χωρίς άνδρες» της Παρσιπούρ, είναι μυστικιστικό, ποιητικό
αλλά και εξαιρετικά πολιτικό. Μιλάει για το καταφύγιο.
Την εξορία. Την αμαρτία.»
Τα έργα της έχουν εκτεθεί σε πολλές Biennale στην Βενετία
την Ισπανία, την Αυστραλία, την Κορέα, την Γερμανία, Την
Τουρκία, την Αγγλία, το Γιοχάνεσμπουργκ , τις Ηνωμένες
πολιτείες.
Το 2005 η χώρα της Χιροσίμας την επέλεξε ως τον αποδέκτη
του 6ου
“ Hiroshima Art Price”. ( Ένα βραβείο που απονέμεται κάθε
τρία χρόνια, το οποίο καθιέρωσε η πόλη της Χιροσίμας το
1989,για να τιμά τους καλλιτέχνες που συνεισφέρουν με το
έργο τους στην ειρήνη, έτσι ώστε να μεταφέρουν στο κόσμο
την φιλοδοξία της Χιροσίμα για διαρκή παγκόσμια ειρήνη).
« Ο κόσμος των ποιητικών της εικόνων μας πάει πέρα από
το να ικανοποιεί τα μάτια μας με όμορφο σχεδιασμό και σχήμα.
Μεταδίδει μελλοντικά προσανατολισμένα μηνύματα για την
θρησκεία, τον πόλεμο, και άλλα τρέχοντα θέματα. Το έργο
της προάγει ακόμη περισσότερο την πρόθεση του βραβείου
Τέχνης της Χιροσίμα ,το οποίο είναι να μεταφέρει στον κόσμο
ολόκληρο μια βαθιά αγάπη για την ανθρωπότητα και ένα μήνυμα
ειρήνης μέσω της σύγχρονης τέχνης.»( Ειπώθηκε για την Neshat
κατά την απονομή του βραβείου της.)
« Μου αρέσουν οι δουλείες που μου κόβουν την ανάσα, ή που
με κάνουν να θέλω να κλάψω…σχεδόν μια θρησκευτική εμπειρία.
Δημιουργώ μια πολύ σύντομη εμπειρία για τους ανθρώπους
ώστε να μπορούν φεύγοντας να πάρουν μαζί τους, όχι μια
βαριά πολιτική δήλωση, αλλά κάτι που πραγματικά τους αγγίζει
στο πιο βαθύ συναισθηματικό επίπεδο.»
Είπε η ίδια στην συνέντευξη που έδωσε στo New York Times,
στην ερώτηση « Πώς θέλετε η τέχνη σας να επηρεάζει τους
ανθρώπους»
Αυτό ακριβώς συνέβη σε εμένα όταν
είδα τα έργα της, και αυτός είναι ο λόγος που θέλησα να
μάθω περισσότερα για αυτήν την εκπληκτική καλλιτέχνιδα.
Δυστυχώς αυτή παραμένει η πραγματικότητα για την γυναίκα
όχι μόνο στο Ιράν αλλά και σε πολλές άλλες μουσουλμανικές
χώρες.Και καθώς φαίνεται, τίποτε δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα…
Η Shirin Neshat είναι μια γυναίκα καλλιτέχνης που με την ευαισθησία της , τον
δικό της μοναδικό τρόπο, προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο, να του θέσει
ερωτήματα, να τον κάνει συμμέτοχο, θα έλεγα ίσως και να τον κάνει να νιώσει
συνένοχο. Γιατί τελικά όλοι έχουμε ευθύνη.
Η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ευθύνη όλων μας .
Shirin Neshat | Ιράν, ιστορικό πλαίσιο | Η γυναίκα στο Ισλάμ
Μαρλέν Κυριακίδου Ιούνιος 2006
