Αξιοθέατα

Ο απαιτητικός επισκέπτης αρχικά θα περιηγηθεί στους ναούς του χωριού: τον πρώην μητροπολιτικό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου (τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 1749, με τέμπλο φτιαγμένο στην Βιέννη της Αυστρίας), το ναό των Αγίων Ταξιαρχών (1656), το ναό του Αγίου Παντελεήμονος (1702) και το ναό των Αγίων Αναργύρων (1761).
Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στο ναό του Αγίου Νικολάου (1615), μιας και εντός του βρίσκονται έργα θαυμαστά: αρχικά, η πελώρια σύνθεση "η ρίζα του Ιεσσαί" (δηλαδή του γενεαλογικού δέντρου του Χριστού, αφού ο Ιεσσαί ήταν πατέρας του βασιλιά Δαυίδ, απόγονος του οποίου ήταν ο Χριστός). Η σύνθεση περιλαμβάνει 90 ολόσωμες μορφές, εκ των οποίων οι 12 είναι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι (κάτι πολύ σπάνιο, αφού σε πανελλήνια κλίμακα το συναντάμε μόνο εδώ, στη μονή Φιλανθρωπινών στο νησάκι Ιωαννίνων, στην Τράπεζα της Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος, στη Μονή Γολάς στον Ταΰγετο και στον Άγιο Γεώργιο Νεγάδων στην Ήπειρο).Οι 12 ολόσωμοι αρχαίοι Έλληνες σοφοί είναι οι Θαλής, Δίων, Απολλώνιος Τυανέας, Πλάτωνας, Πλούταρχος, Ιώσηπος (Εβραίος συγγραφέας βαθιά επηρεασμένος από την Ελληνική σκέψη), Σόλων, Ζήνων, Αριστοτέλης, Σίβυλλα, Σοφοκλής, Θουκυδίδης. Η τοποθέτηση τους εκφράζει την άποψη ότι η Ελληνική φιλοσοφία προετοίμασε την ανθρωπότητα για το χριστιανικό κήρυγμα, και ο Ελληνικός λόγος ήταν το γλωσσικό εργαλείο που θα χρησιμοποιούσε ο χριστιανισμός για να διαδοθεί.
Πολύ μεγάλη εντύπωση μέσα στο ναό κάνει και η σύνθεση "ο καιρός του χρόνου" (1753) γεμάτη νόημα και αλήθεια για τη μοίρα του ανθρώπου, καθώς και η αινιγματική σύνθεση "ο ζωδιακός κύκλος". Ο πατέρας Αλέξανδρος, υπεύθυνος του ναού και βαθύς γνώστης του, πρόθυμα ξεναγεί κάθε ευλαβή επισκέπτη και προσκυνητή στα μονοπάτια της ιστορίας αυτού του ξεχωριστού μνημείου. Ο ναός υπήρξε καθολικό Μονής, αυτό μαρτυρούν τα θεμέλια που υπάρχουν γύρω του. Τα θεμέλια αυτά προέρχονται από τα πολλά κελιά που υπήρχαν γύρω από το καθολικό. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, ήταν Μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδας Σπαρμού Ολύμπου.
Μέσα στο χωριό επίσης, δίπλα στο ναό της Παναγίας σώζεται το πυργόσπιτο του Μάμτζιου (1770) , μοναδικό πλέον δείγμα της θαυμάσιας τοπικής αρχιτεκτονικής (τα άλλα δύο πυργόσπιτα, του Ραματά και του Κουρμαχάζου - Χατζηαλεξίου, έχουν καταστραφεί). Τα πυργόσπιτα (λιθόκτιστα θολωτά τριώροφα κτίρια), φτιαγμένα από κορασάνι (φυσικό σκυροκονίαμα με ασβέστη), είχαν κατασκευαστεί για να προστατεύουν τους κατοίκους από τις επιδρομές των Σλάβων, των ληστών και των Γκέγκηδων (στίφη Αλβανών που κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ακολουθούσαν τα Τούρκικα στρατεύματα, ληστεύοντας και καταστρέφοντας ότι απέμενε από το πέρασμα των Τούρκων). Μες τα υπόγεια (τα λεγόμενα μπουντρούμια) κρύβονταν οι κάτοικοι στις διάφορες επιδρομές. Εκεί υπήρχαν και Χαβούζες (μεγάλα βαρέλια, μέσα στα οποία μάζευαν βρόχινο νερό για τις δουλείες τους και για τις εργασίες των υφαντών σε καιρούς ξηρασίας). Είχαν φροντίσει να φτιάξουν και λαγούμια (υπόγειες μυστικές σήραγγες).
Στο υπόγειο του πυργόσπιτου του Μάμτζιου υπάρχουν 10 πολεμίστρες, στο ισόγειο 15, στον πρώτο όροφο 20, στον δεύτερο 14 και στον τρίτο 12, σύνολο 71. Ο φωτισμός και ο αερισμός γινόταν μέσα από αυτές τις πολεμίστρες. Υπάρχουν και 2 καταχύστρες - ζεματίστρες στο μέσο της δυτικής πλευράς του δευτέρου ορόφου. Το πάχος του τοίχου (από σχιστόλιθο και ασβεστοκονίαμα) είναι 1 μέτρο. Το ύψος του πυργόσπιτου είναι 15 μέτρα. Κρίθηκε διατηρητέος από την Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας. Στον δεύτερο και τρίτο όροφο έμενε ο πυργοδεσπότης με την οικογένεια του. Στις ένδοξες μέρες, το όλο κτίσμα (πύργος, προκτίσματα, πύλη, τείχος) έμοιαζε με απόρθητο φρούριο και ενέπνεε αίσθημα ασφαλείας.

Η Τσαριτσάνη είχε ξακουστές συντεχνίες μαστόρων και κτιστών με την επωνυμία «εσνάφια Τσαριτσάνης». Το κάθε μπουλούκι είχε τον πρωτομάστορα, τους μαστόρους, τον λιθαρά, τον λασπατζή, τον πελεκάνο και τα μαστορόπουλα. Τα μπουλούκια της Τσαριτσάνης γύριζαν στη Θεσσαλία και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, όπου αναλάμβαναν και εκτελούσαν οικοδομικές εργασίες, αφήνοντας άριστα οικοδομήματα λαϊκής και εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Οι μαστοροκαλφάδες αυτοί ήταν ξακουστοί για το μεράκι και την τέχνη τους. Είχαν τη δική τους συνθηματική γλώσσα επικοινωνίας, είχαν φτιάξει δικές τους συνθηματικές λέξεις για να αποκρύπτουν τα μυστικά της τέχνης τους από τους υπόλοιπους και για να συνεννοούνται κρυφά.
Εκεί κοντά βρίσκεται και το τριώροφο καλλιμάρμαρο γυμνάσιο (1910), που ονομάστηκε Οικονόμειος Σχολή. Ήταν το μοναδικό πρότυπο γυμνάσιο του κράτους στην επαρχία Ελασσόνας ως το 1943 (χρονιά που τα στρατεύματα κατοχής το πυρπόλησαν μαζί με το υπόλοιπο χωριό). Στο υπόγειο του σχολείου είχε μεταφερθεί εκείνη την περίοδο το σύνολο της αρχαιολογικής συλλογής της Ελασσόνας για να προστατευθεί. Κατά την πυρπόληση θάφτηκε κάτω από τα χαλάσματα. Το κτίριο ανοικοδομήθηκε το 1956 με δωρεές ομογενών της Αμερικής για να επαναλειτουργήσει ως σχολείο. Κοντά στην πλατεία του χωριού βρίσκεται και το Αρχοντικό Ντουμπλά, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως προξενείο της Αυστρίας το 18ο αι. Στο ιστορικό αυτό Αρχοντικό έμενε ενίοτε και ο Παύλος Μελάς (μάθαινε νέα από τους ντόπιους για τις κινήσεις των Τούρκων).
Ο περιηγητής - φυσιολάτρης πριν ξεκινήσει για τα εκτός του χωριού αξιοθέατα (και αφού ανέβει στο λόφο του Προφήτη Ηλία –με το ομώνυμο εκκλησάκι του 1914- για θέα και ευεξία), θα πρέπει να κάνει μία στάση στον ιστορικό και υπεραιωνόβιο πλάτανο της πλατείας, για να απολαύσει τη δροσιά του και το γάργαρο νερό της πηγής (υπάρχει και η σχετική φράση των ντόπιων: "Διάρα και στον πλάτανο...").
Η εκτός του χωριού ξενάγηση ξεκινάει από την κοντινότερη μονή, του Αγίου Αθανασίου (1612). Η παράδοση λέει ότι ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρίου (Βαλέτσικο). Είχε δεκάδες κελιά, αποθήκες, στάβλους και ελαιοτριβεία. Υπάρχει επιγραφή «έτος Ζ.Ρ.Κ.Α. Αυγούστου Δ», που σημαίνει 7121 από κτίσεως Κόσμου, δηλαδή 1613 (7121-5508=1613).Το Σεπτέμβρη του 1823 οι Τούρκοι χάλασαν τη μονή του Αγίου Αθανασίου, η οποία είχε 5 πατώματα και ήταν σκεπασμένη με μολύβι, το οποίο μετέφεραν στον Τύρναβο και σκέπασαν τα εκεί τζαμιά. Η μονή πυρπολήθηκε από τους Αλβανούς Γκέγκηδες το 1878. Κατά την Κατοχή λειτούργησε ως στρατηγείο αντιστασιακών δυνάμεων. Παραπλεύρως της μονής υπάρχει, σε σχετικά κρυφό και ανύποπτο σημείο, το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου (1748), το οποίο θεωρείται από τους ντόπιους θαυματουργό και έχει πολύ όμορφες τοιχογραφίες. Μπροστά στη μονή υπάρχει μεγάλο άλσος με νερά και αιωνόβια ελαιόδεντρα, ιδανικό για εκδρομή και περίπατο, που οι ντόπιοι το τιμούν ιδιαίτερα την πρωτομαγιά με γλέντια, χορούς και φαγοπότια.
Η επόμενη μονή είναι του Αγίου Δημητρίου (Βαλέτσικο), σε ειδυλλιακή τοποθεσία ΒΑ της Τσαριτσάνης. Λέγεται ότι χτίστηκε από ηγεμόνα ή στρατηγό Σλάβο και τη σύζυγό του (που έμεναν στην Τσαριτσάνη), όταν με τη βοήθεια της σεπτής εικόνας του Αγίου Δημητρίου θεραπεύτηκε ο γιος τους (στα Σλαβικά Βαλέτσικο σημαίνει "μικρό παιδί"). Η μονή σύμφωνα με την παράδοση είχε 70 καλόγερους και 40 δωμάτια. Παραπλεύρως της υπάρχει παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους με θαυμάσιες εικόνες. Η παράδοση μας μιλά και για το θαύμα με τον έφιππο Άγιο Δημήτριο, το οποίο συνέβη στις 6/11/1904, και ανάγκασε τους Τούρκους στρατιώτες να φύγουν για πάντα από τη μονή (υπήρχε στρατιωτικό φυλάκιο λόγω κλεφτών και ανταρτών). Η μαγευτική θέα, το δροσερό κλίμα, τα νερά και το δάσος συγκεντρώνουν πολλούς επισκέπτες, ντόπιους και ξένους. Η Μονή έπαιξε μεγάλο ρόλο στον αγώνα της απελευθέρωσης, αφού με συνθηματικές φωτιές ειδοποιούσαν το μοναστήρι Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας για διακίνηση πυρομαχικών και ανθρώπων. Στο Βαλέτσικο επίσης φιλοξενήθηκε το 1767 ο Διδάσκαλος του Γένους Κοσμάς ο Αιτωλός.

Σε εντυπωσιακή θέση βρίσκεται το παρεκκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στα βόρεια της Τσαριτσάνης στη θέση Σμίξη, πάνω σε βράχο κωνοειδή σαν των Μετεώρων, που προσφέρει καταπληκτική θέα. Οι καλόγεροι του Βαλέτσικου είχαν χτίσει εκεί ασκηταριό όπου ασκήτευαν, και κατόπιν χτίστηκε το εξωκκλήσι. Τα πρώτα χρόνια καλόγεροι και προσκυνητές ανέβαιναν με δίχτια, όπως στα Μετέωρα. Για την άνετη πρόσβαση των επισκεπτών έχει κτιστεί στις μέρες μας σκάλα, με τσιμέντο και κάγκελα, στη δεξιά πλαγιά του βράχου. Για να πάει κάποιος εκεί μπορεί είτε με μηχανοκίνητο όχημα από τον βατό και καλοδιατηρημένο χωματόδρομο, είτε ακολουθώντας μια καταπληκτική πεζοπορική διαδρομή που ξεκινάει ουσιαστικά μέσα από το χωρίο (στη θέση Κρυόβρυση), όπου μέσα στη χαράδρα-ρεματιά υπάρχουν παλιά πέτρινα κτίρια, νερόμυλοι, πηγάδια, μικροί καταρράκτες και εντυπωσιακά κτίσματα-δέσεις.
Στα ΒΑ της Τσαριτσάνης και στα μέσα της διαδρομής προς την Ελασσόνα βρίσκεται σκαρφαλωμένο πάνω στα βράχια του λόφου το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας (ανήκει στην ενορία του Αγίου Νικολάου), το οποίο είναι χτισμένο σε στόμιο σπηλαίου. Για τη διευκόλυνση των επισκεπτών έχει κατασκευαστεί πέτρινη σκάλα. Υπάρχει και το εξωκκλήσι του Παλιοθανάση (1900), το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης την περίοδο 1941-1944 (ανήκει στην ενορία της Παναγίας). Στην ενορία του Αγίου Νικόλαου ανήκει και το εξωκκλήσι του Άγιου Νικολόπουλου (1900) στην Αγία Τριάδα.

Για τους θαρραλέους και με ικανότητες ορειβασίας, το ύψους 800 μ. βουνό Μενεξές (Τσούκα), από όπου διέρχεται η νέα εθνική οδός Λάρισας - Κοζάνης, προσφέρει πανέμορφη πανοραμική θέα που αποζημιώνει με το παραπάνω τον αναρριχητή που θα το αποτολμήσει. Οι εκδηλώσεις του χωριού προσελκύουν πλήθη ντόπιων και ξένων, οι οποίοι καταφτάνουν την Κυριακή της Ορθοδοξίας στο Ναό της Παναγίας, όπου τιμάται ο διδάσκαλός του Γένους Κωνσταντίνος Οικονόμου εξ Οικονόμων και γίνεται έκθεση κειμηλίων του. Ανάλογες εκδηλώσεις, με παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα και ορχήστρες, συνοδεύουν και τη γιορτή του Αγίου Αθανασίου (18 Ιανουαρίου), καθώς επίσης τις Απόκριες και το Πάσχα.